Male që mbartin histori

[Xhuxhumaku]

Male që mbartin histori

“Sipas një legjendë malazeze apo shqiptare, djalli po kalonte nëpër botë. E kishin caktuar që të ndante malet mbi këtë tokë. Duke kaluar nga këto anë, thesi që mbante plot gurë u ça dhe rreth e rrotull vendi u mbush me shkëmbinj...”
Delagrave

Luan Rama

Shqipëria e Epërme ka qenë padyshim një nga zonat më tërheqëse të botës shqiptare për udhëtarët e ndryshëm francezë, të cilët shekujt e fundit patën mundësi të zbarkonin gjer në Shqipëri. Një botë që do të frymëzonte dhe Kadarenë për disa nga romanet më të mira të tij, si “Prilli i Thyer”, “Dosja H” apo “Ura me tri harqe”… Dhe jo vetëm atë, por qindra letrarë të tjerë. Më kujtohet një udhëtimi im në fillimet e viteve ‘80, kur si kineast i ri do të nisja një aventurë të rrallë: të ngjitesha në majëmalet e Tropojës dhe të zbrisja poshtë njëmijë metra në Curraj të Epërm, atje ku fillonte Rrafshi i Dukagjinit, në një gropë gjigante natyrore mes malesh, e ku poshtë, lumi i kaltër i Cemit i ngjante një vije lapsi të hedhur në ngjyrë blu. Objekti i atij dokumentari ishte të xhiroja një lahutar të vjetër, një nga bardët apo rapsodët e fundit të epikës legjendare apo të këngëve të eposit të veriut shqiptar, atij të këngëve të Mujit e Halilit, të Ago Ymerit, etj. Ishte një plak 105-vjeçar që këndonte ende në lahutë këngë të gjata, në mijëra vargje e që zgjasnin një apo dy orë. Një pikëtakim i ngjashëm si në baladat homerike. E kështu, duke shkelur nëpër Curraj të Epërm, u takova atje me një mësues të pasionuar për historinë e Shqipërisë, i cili do më fliste për herë të parë për një studiues francez të quajtur Degrand e që kishte shkruar një libër për Shqipërinë e Epërme. Ky libër do të më binte në dorë vite më pas në Paris dhe përshkrimet e Degrand do të më risillnin në mendje atë udhëtim të rrallë me impresione të pashlyeshme.

Ami Boué

Pikërisht nga Shqipëria e Epërme kishte kaluar shumë vite para Degrandit dhe albanologu i njohur francez, Ami Bué, autori i veprës së njohur “Turqia e Evropës”, ku flet për udhëtimet e tij në Shqipëri dhe studimet e tij mbi tokën shqiptare dhe banorët e saj. Emri i tij i plotë ishte Amedée dhe kishte lindur në Hamburg më 1794-ën, në shtëpinë e gjyshit të tij, De Chaperouge, një familje me origjinë nga Bordoja (Bordeaux). Kur ai lindi, në dorën e djathtë kishte gjashtë gishta. Gishtin e tepërt ia prenë që në vogëli. Kur u rrit studioi për mjekësi në Paris, pastaj në Edimbourg, Vjenë e Berlin, por në fakt pasioni i tij i vërtetë ishin udhëtimet dhe zbulimi i qytetërimeve të panjohura. Kjo dëshirë e bëri që përveç gjuhëve frënge e gjermane, të mësonte dhe gjuhë të tjera, si anglishten, italishten, rusishten, turqishten, holandishten, spanjishten, portugalishten, si dhe shqipen. Mësuesi i tij i shqipes ishte një murg armen, i cili gjatë udhëtimit donte ta kthente atë në fenë katolike. “Unë mësova dhe shqipen, - shkruan Boué në biografinë e tij. - Po me fjalorin tim në duar, mund të merresha vesh jo vetëm për nevojat e udhëtimit, por edhe për gjëra të tjera”. “Gjuha shqipe, - shkruan ai, - duhet të ketë për bazë gjuhën e Ilirisë së vjetër dhe është një gjuhë indoevropiane“ (“Le schkipe pouvait avoir pour base le language de l’ancienne Illyrie et ëtre une langue indo-européenne“). Pasi kishin zbritur në tokë shqiptare dhe i ishin afruar Koplikut, armeni ishte trembur nga malësorët shqiptarë që e vështronin vëngër, pasi ai ishte veshur si turk. Armeni donte ta kthente atë, por Boue ishte i vendosur ta shikonte Shkodrën, atë qytet për të cilin kishte dëgjuar aq shumë. Kështu ata u zunë dhe armeni i frikësuar u zhduk tej maleve. “Më pas nuk munda të gjeja një profesor të shqipes, - shkruan Boue, - dhe kështu mu desh të studioja me një gramatikë dhe fjalor jo të plotë”. Një ditë, kur kishin kaluar në Qafë-Mali e kishin kaluar sa në një han në tjetrin nëpër krahinën e Lumës, duke zbritur drejt Fushë-Arrësit e Pukës, pasi kishin lënë tutje disa kilometra më pas “Latin-Han”, siç shkruan Boue (apo siç mund të ishte në shqip “Hani i Latinëve”), ata ndalën pranë një hani ku gjithçka prehej në qetësi. Me plot zë ai kishte thirrur: “Hanghi (Hanxhi!)! A keni ve!? A keni bouk!? A keni elp!?.. Tjetri, pasi i kishte dëgjuar, siç shkruan Boue, kishte dalë dhe i ishte drejtuar një malësori: Bjeri oui!...(Ujë!)
Përshkrimet e tij janë me vlera të rralla për historinë shqiptare e atë të Evropës Orientale, pasi ai përshkruan shtrirjen e vendbanimeve shqiptare, temperamentin e shqiptarëve të veriut e jugut, etnografinë, zakonet, historinë, besimet fetare e toponimet e ndryshme. Boué i admiron shqiptarët: “Kudo ndesha njerëz të gjindshëm e humanë, - shkruan ai. - Kryetari i një familjeje “schipetare”, kur më pa të strukur nën një pemë, qullur në shi erdhi dhe më ndihmoi menjëherë”. Boué i përshkruan me besnikëri udhëtimet e tij në trojet e shqiptarëve. Atë kohë ata zbrisnin përgjatë Drinit, duke vështruar lumin në hyrje të Shkodrës, që ishte fryrë e qe plot ujë, kërcënonte të përmbyste qytetin. “Që larg dukej kështjella e bardhë e Rozafës. Aty ku derdhej Drini ishte krijuar një e ngritur si një ishull dhe ca njerëz me kostume kombëtare po hapnin një gropë të madhe për të ngritur një mulli për pashain e Shkodrës. Meqenëse nuk e njihnim këtë qytet, ne ndaluam në postën e parë që pamë në hyrje të qytetit, ku qenë nja gjashtëdhjetë kuaj. Por menjëherë u shfaq një italian që na vizitoi dhe na rekomandoi të shkonim në hotel ‘Pezina’, që e mbante zonja Pezina, një dalmate bashkë me të birin e saj. Aty strehoheshin shumë kapitenë që vinin nga Venecia e Trieste...”
Sipas librit të tij “Përmbledhje udhëtimesh”, itinerari i tij i parë është nga Beogradi në Selanik, përmes Novipazarit, Pejës, Prishtinës e Shkupit. Udhëtimi i dytë është nga Egri - Polanka, në Durrës përmes Shkupit, Manastirit e Elbasanit, itinerari i tretë niset nga Kostandinopoja për në Shkodër, rrugë që përshkon qytetet Banja, Shkup, Prizren, e Mirditë. Ndërsa udhëtimi i tij i fundit është ai nga Kostandinopoja (Stambolli) për në Prizren përmes qyteteve Radomirë, Vranja, Gilan e Prishtinë. Në Dibër, ai nuk harron të shënojë në shqip në bllokun e tij “Dibre sipre, Dibre post” dhe të përshkruajë rrënojat e Sfetigradit të shenjtë apo “Katër hanet e Kukësit”, ku për fjalën Kukës, ai thotë se është një fjalë prejardhje tipike shqiptare. Në lumin e Shkumbinit, i shoqëruar nga fshatarët, Boué kapërcen urën e vjetër të Haxhi Beqarit apo më tutje urën e Zaranikës. Pastaj zbret në Berat, i ngjitet Vjosës, përshkon Këlcyrën e Tepelenën, mbërrin në Përmet për të zbritur së fundi drejt Janinës. Rrugës shoqëruesin e tij e zënë ethet e tifos, kështu ai detyrohet të udhëtojë i vetëm për të mbërritur në moçalet e Janinës. Për Durrësin ai shkruan se “Durrahiumi i lashtë është rezidenca e vjetër e një princi të krishterë”, ndërsa për Krujën, ai përmend shprehjen e turqve “Akschehissar” që do të thotë “kështjella e bardhë”. Një nga udhëtimet interesante të tij është udhëtimi nëpër Mirditë, në këtë zonë në atë kohë me status special dhe ku njerëzit ishin të lirë nga administrata turke. Atë kohë Mirdita mbahej si një krahinë e pashkelur dhe gati mitike, ku vështirë të depërtoje. “Njerëzit kudo ishin të armatosur dhe thuhej se kishte shumë hajdutë”.
“Shqiptarët apo albanezët, vlerësohen nga njerëzit e statistikave në një popullsi prej 1 milion e gjashtëqind mijë, shifër që duhet të jetë më e vogël se sa ç’janë ata në realitet, kur mendon që shtrihen nga Epiri e deri atje ku përzihen me serbët, në rrafshinën midis Prizrenit e Pejës, midis Vranjës e Mitrovicës, ndërsa me emrin arnautë ata janë në burimet e Lepenicit, rrethinat e Cerna-Riekës e matanë. Nga ana tjetër, ata përzihen me boshnjakët në malet midis Shqipërisë e Bosnjës deri në pllajat e Novi-Pazarit”. Ai përshkruan gegët dhe toskët, flet për suljotët ortodoksë dhe banorët e shkëmbinjve të Akrokeraunëve, për çamët dhe “kokëzbuluarit” e birit të jugut, për kelmendasit apo kastratët që kërkojnë një prijës katolik. “Që nga ikja e birit të Skënderbeut në Itali, apo nga viti 1595, mirditasit njohin si zot të tyre prijësin e familjes Doda nga kulla e Oroshit. Ata mund të nxjerrin dhjetë-dymbëdhjetë mijë burra të armatosur”.
Duke folur për shqiptarët që i shihte ngado të armatosur, Boué shkruan se ata ishin të detyruar të mbroheshin nga armiqtë e shumtë që e kishin shkelur këtë vend. “Ne shohim te shqiptarët njerëz të fuqishëm e për sa kohë do të ekzistojë ligji i gjakut, dhe për sa kohë që ata do të jenë nën një sundim të urryer, ata do të mbeten të armatosur”. Në pyetjen që bën, nëse a janë autoktonë shqiptarët, konkluzioni i tij është se po dhe se “rrënjët e tyre janë në Iliri”. Ai përshkruan me hollësi zonën e Dukagjinit, Shoshajn e Shalë, përshkruan pikëtakimin e Drinit të Bardhë dhe Drinit të Zi, zbritjen e rrezikshme në Fushë-Arrës. Udhëtimi i tij është i guximshëm, duke pasur parasysh dhe murtajën që kishte plasur nëpër Ballkan dhe që atë kohë bënte kërdinë. Në veriun shqiptar e shoqëronin malësorë me pushkë të gjata. “Zakoni i detyron shqiptarët që t’i mirëpresin, t’i strehojnë udhëtarët dhe t’i mbrojnë nëse ata sulmohen nga dikush”. Bota dhe jeta e haneve nëpër malet shqiptare është tepër interesante dhe e rrëmben Boué-n në shkrimet e tij, pasi në to ai gjen personazhe të çuditshme, drama, tragjedi, humor... Rrugës, nga Novipazar për në Shkodër, në një qafë mali, ata mësojnë se një vrasje para 50 vjetësh tashmë kishte nxitur hakmarrjen e dy familjeve shqiptare. “Një skenë homerike”, - do të shkruajë ai më pas në librat e tij. Rruga i çon dhe në Rugovë, një fshat me 1200 shqiptarë myslimanë nga fisi i Kelmendit, që, siç shkruan ai, nuk kishte shumë kohë që ata kishin qenë katolikë. Në Gjakovë, për të cilën ai shkruan se emri i këtij qyteti vjen nga fjala shqipe “gjak”, ai takon priftin serb Jorisçiç, i cili i dëshmon se Gjakova përbëhet nga katër mijë shtëpi shqiptarësh myslimanë e katolikë romanë, si dhe njëqind shtëpi serbësh e grekësh. Hanet nga Prizreni në Shkodër nuk mbanin as verë e as raki dhe Boue detyrohet të marrë rezerva për rrugën e gjatë që do të përshkonte. Në një han, bashkë me shoqëruesin e tij, ai donte të miqësohej me shqiptarët, por prezenca e shoqëruesit turk i bënte malësorët të qëndronin disi larg dhe në mënyrë armiqësore. “Në mbrëmje erdhën shqiptarët. Sollën raki dhe filluan të pinë. Një nga shqiptarët, që kishte pirë, filloi ta shante tartarin tim me fjalët më të pista e të rënda, duke ja sharë me ç’të mundte sulltanin e tij, por tartari ishte dehur aq shumë sa që s’merrte vesh se ç’bëhej, se ndryshe atë natë do të derdhej gjaku. “Të nesërmen, duke u larguar nga hani, dhe duke ju ngjitur atyre vargmaleve të pambarimtë, ata u ulën të pushonin diku, të vdekur nga lodhja. Një malësor që i sheh ashtu të dërmuar, u ofron portokaj. Boué nuk harron ta përshkruajë këtë bujari e dashamirësi shqiptare. “Shqiptarët janë një popull i bukur dhe ndër më të vjetrit e Evropës”, - shkruan ai. Ngado që do të shkonte ai do të pikëtakonte ata shqiptarë, që të revoltuar kërkonin identitetin e kombit të tyre të shtypur nën perandorinë otomane dhe në luftë me fqinjët. Ai kishte ndjerë te ta atë urrejtje që ekzistonte mes tyre dhe serbëve. Në studimin e tij “Serbët dhe kroatët”, ai i këshillon serbët që ta lënë mënjanë urrejtjen e tyre për shqiptarët dhe u propozon atyre që të afrohen me shqiptarët, kundërshtarët e tyre shekullorë. Ai madje sugjeron që në Beograd të ngrihet një Institut Arsimor për shqiptarët, ku të studionin të rinj shqiptarë e ku të kultivohej gjuha shqipe. Boué flet për martesat shqiptaro-serbe që ekzistonin në atë kohë dhe që në një të ardhme mund ta ndalonin atë çmenduri të të dy popujve që pengonte emancipimin e tyre.
Boué, që përjetonte perëndimin e Perandorisë otomane, e kuptonte që pas Greqisë dhe popujve të tjerë të Ballkanit, edhe Shqipëria do të kërkonte shkëputjen dhe lirinë e saj. Në këtë kuadër, ai e mendonte Shqipërinë e ardhshme të ndarë në disa krahina të mëdha si: Shqipëria e Mesme, me qendër Elbasanin, Shqipëria Qendrore dhe e Jugut, me qendër Janinën dhe Shqipëria e Veriut, me qendër Shkodrën, duke përfshirë këtu edhe Fushë-Kosovën e Metohinë. Por me vite, Boué e kuptoi se ardhmëria e një Shqipërie të tillë ishte utopike, për faktin se shtetet e Mëdha të Evropës dhe Rusia i kishin përcaktuar këtij kombi një fat e ardhmëri tjetër, duke i tregtuar territoret shqiptare për interesat e influencave e diplomacisë së tyre. Pas udhëtimit të tij të fundit, më 1838-ën, Boué nuk e shkeli më Shqipërinë. Albanologu Hahn, që do të merrej gjerësisht me kulturën dhe historinë e shqiptarëve, do t’ju referohej gjithashtu librave të Boué-s. Madje, më 1850-ën, kur ai ndërmerr udhëtimin e famshëm nga Janina në Shkodër, ai do të pësojë të njëjtën aventurë të rrezikshme si dhe Boué: dy muaj i dergjur në shtrat nga ethet, në një hotel të Shkodrës.
Shkencat e gjeografisë, historisë, gjeologjisë, fizikës, etj., ishin për Boué-n pasionet e tij më të mëdha. Si gjeolog, ai u bën një përshkrim të hollësishëm shtresave gjeologjike të nëntokës shqiptare. Në librin e tij “Esquisse géologique de la Turquie d’Europe”, e botuar më 1840, ai flet për pellgun e pasur të Kosovës, mineralet e veriut shqiptar, ujërat minerale, mineralet e pasura, baoksitet, tërmetet, etj.

“Haute Albanie”- Shqipëria e Epërme

Për gjashtë vjet me radhë, nga vitit 1893 deri më 1899, August Degrand kishte qenë konsulli francez në Shkodër dhe nëpër vite, në udhëtimet e tij në veriun shqiptar, ai kishte shënuar ngjarje, fakte, biseda e ndodhi të çuditshme, që më pas do t’i botonte në librin e tij “Souvenirs de la Haute Albanie”, te botuesi parizian H. Welter më 1901-shin, duke i shoqëruar me një seri të jashtëzakonshme fotografish, të cilat kanë fiksuar portrete, peizazhe, ambiente dhe arkitekturë të jetës shqiptare. Duke lexuar atë libër kupton pasionin e këtij konsulli për të deshifruar jetën dhe historinë shqiptare. Mbresa të veçanta i kanë lënë udhëtimet e tij në Drisht e Koman. Degrand ishte erudit dhe një studiues që kërkonte të rrëmonte në kulturën e vjetër shqiptare, madje dhe atë antike. Në Koman, në mjaft nga varret e vjetra dhe pikërisht ilire, ai mbledh një seri objektesh, të cilat më pas do t’ia dhurojë muzeut mesjetar të Saint-Germain. Madje, habitet me përngjasimet e kostumeve të grave malësore me vizatimet e vazove antike të kohës pellazgjike. Një vazhdimësi kulturash… Një pikëtakim i befasishëm i tij është me kështjellën e Drishtit, që, siç thotë ai, është i ndërtuar nga Helena franceze, mbretëreshë serbe dhe bijë e Badouin II, perandorit të fundit latin të Kostandinopojës, e cila kishte ndërtuar njëkohësisht dhe kështjellën e Shirgjit. Kur i ngjitet kështjellës së Lezhës, pamja që i ofrohet para syve e impresionon me imazhet e Krujës, bregut shqiptar të Adriatikut dhe tutje siluetat e Durrachiumit të lashtë. “Pikërisht këtu ka vdekur Konstandin Duka, duke luftuar me trupat e Robert Guiscard”- shkruan ai, pa harruar të përmendë tërmetet e mëdha që shembën tempujt e hatashëm të tij, apo historinë e Hygut të Madh që u mbyt me anije në brigjet e këtij qyteti. Por përshtypje akoma më të mëdha do të ketë ai, duke ngjitur me kuaj dhe herë me këmbë vargmalet shqiptare të veriut që jetonin midis varfërisë, lirisë, fisnikërisë proverbiale dhe gjakmarrjes. Një ditë, në hyrje të katedrales së Shkodrës, ai kishte parë një malësor të qëlluar për vdekje nga gjaksi i tij, i zbritur nga Plani për të marrë hak. “Mora gjakun që më detyrohej!”- kishte thënë krenar malësori i ri dhe kishte çarë ngadalë mes turmës, pa mundur që të ndalet nga ndokush. Duke shkuar te mirditorët, që në shekuj kishin pasur mbështetjen e Francës, ai përshkruan ritet dhe zakonet e kësaj zone të ashpër katolike. “Burri duhet të vdesë gjatë një luftimi, - shkruan ai në faqet e atij libri. - Ai që vritet duke luftuar apo nga gjakmarrja është i sigurt se do të ngjitet në qiell”. Dhe më tutje do të shtojë: “Shprehja ‘ti do të vdesësh pa zbrazur koburet e tua’, është një fyerje e madhe për një malësor”.
(Vijon nesër)

Opinionet nuk shprehin domosdoshmërisht politikën redaksionale të gazetës

Tirana-Observer.