Male qė mbartin histori

“Sipas njė legjendė malazeze apo shqiptare, djalli po kalonte nėpėr botė. E kishin caktuar qė tė ndante malet mbi kėtė tokė. Duke kaluar nga kėto anė, thesi qė mbante plot gurė u ēa dhe rreth e rrotull vendi u mbush me shkėmbinj...”
Delagrave


Luan Rama


Shqipėria e Epėrme ka qenė padyshim njė nga zonat mė tėrheqėse tė botės shqiptare pėr udhėtarėt e ndryshėm francezė, tė cilėt shekujt e fundit patėn mundėsi tė zbarkonin gjer nė Shqipėri. Njė botė qė do tė frymėzonte dhe Kadarenė pėr disa nga romanet mė tė mira tė tij, si “Prilli i Thyer”, “Dosja H” apo “Ura me tri harqe”… Dhe jo vetėm atė, por qindra letrarė tė tjerė. Mė kujtohet njė udhėtimi im nė fillimet e viteve ‘80, kur si kineast i ri do tė nisja njė aventurė tė rrallė: tė ngjitesha nė majėmalet e Tropojės dhe tė zbrisja poshtė njėmijė metra nė Curraj tė Epėrm, atje ku fillonte Rrafshi i Dukagjinit, nė njė gropė gjigante natyrore mes malesh, e ku poshtė, lumi i kaltėr i Cemit i ngjante njė vije lapsi tė hedhur nė ngjyrė blu. Objekti i atij dokumentari ishte tė xhiroja njė lahutar tė vjetėr, njė nga bardėt apo rapsodėt e fundit tė epikės legjendare apo tė kėngėve tė eposit tė veriut shqiptar, atij tė kėngėve tė Mujit e Halilit, tė Ago Ymerit, etj. Ishte njė plak 105-vjeēar qė kėndonte ende nė lahutė kėngė tė gjata, nė mijėra vargje e qė zgjasnin njė apo dy orė. Njė pikėtakim i ngjashėm si nė baladat homerike. E kėshtu, duke shkelur nėpėr Curraj tė Epėrm, u takova atje me njė mėsues tė pasionuar pėr historinė e Shqipėrisė, i cili do mė fliste pėr herė tė parė pėr njė studiues francez tė quajtur Degrand e qė kishte shkruar njė libėr pėr Shqipėrinė e Epėrme. Ky libėr do tė mė binte nė dorė vite mė pas nė Paris dhe pėrshkrimet e Degrand do tė mė risillnin nė mendje atė udhėtim tė rrallė me impresione tė pashlyeshme.

Ami Boué

Pikėrisht nga Shqipėria e Epėrme kishte kaluar shumė vite para Degrandit dhe albanologu i njohur francez, Ami Bué, autori i veprės sė njohur “Turqia e Evropės”, ku flet pėr udhėtimet e tij nė Shqipėri dhe studimet e tij mbi tokėn shqiptare dhe banorėt e saj. Emri i tij i plotė ishte Amedée dhe kishte lindur nė Hamburg mė 1794-ėn, nė shtėpinė e gjyshit tė tij, De Chaperouge, njė familje me origjinė nga Bordoja (Bordeaux). Kur ai lindi, nė dorėn e djathtė kishte gjashtė gishta. Gishtin e tepėrt ia prenė qė nė vogėli. Kur u rrit studioi pėr mjekėsi nė Paris, pastaj nė Edimbourg, Vjenė e Berlin, por nė fakt pasioni i tij i vėrtetė ishin udhėtimet dhe zbulimi i qytetėrimeve tė panjohura. Kjo dėshirė e bėri qė pėrveē gjuhėve frėnge e gjermane, tė mėsonte dhe gjuhė tė tjera, si anglishten, italishten, rusishten, turqishten, holandishten, spanjishten, portugalishten, si dhe shqipen. Mėsuesi i tij i shqipes ishte njė murg armen, i cili gjatė udhėtimit donte ta kthente atė nė fenė katolike. “Unė mėsova dhe shqipen, - shkruan Boué nė biografinė e tij. - Po me fjalorin tim nė duar, mund tė merresha vesh jo vetėm pėr nevojat e udhėtimit, por edhe pėr gjėra tė tjera”. “Gjuha shqipe, - shkruan ai, - duhet tė ketė pėr bazė gjuhėn e Ilirisė sė vjetėr dhe ėshtė njė gjuhė indoevropiane“ (“Le schkipe pouvait avoir pour base le language de l’ancienne Illyrie et ėtre une langue indo-européenne“). Pasi kishin zbritur nė tokė shqiptare dhe i ishin afruar Koplikut, armeni ishte trembur nga malėsorėt shqiptarė qė e vėshtronin vėngėr, pasi ai ishte veshur si turk. Armeni donte ta kthente atė, por Boue ishte i vendosur ta shikonte Shkodrėn, atė qytet pėr tė cilin kishte dėgjuar aq shumė. Kėshtu ata u zunė dhe armeni i frikėsuar u zhduk tej maleve. “Mė pas nuk munda tė gjeja njė profesor tė shqipes, - shkruan Boue, - dhe kėshtu mu desh tė studioja me njė gramatikė dhe fjalor jo tė plotė”. Njė ditė, kur kishin kaluar nė Qafė-Mali e kishin kaluar sa nė njė han nė tjetrin nėpėr krahinėn e Lumės, duke zbritur drejt Fushė-Arrėsit e Pukės, pasi kishin lėnė tutje disa kilometra mė pas “Latin-Han”, siē shkruan Boue (apo siē mund tė ishte nė shqip “Hani i Latinėve”), ata ndalėn pranė njė hani ku gjithēka prehej nė qetėsi. Me plot zė ai kishte thirrur: “Hanghi (Hanxhi!)! A keni ve!? A keni bouk!? A keni elp!?.. Tjetri, pasi i kishte dėgjuar, siē shkruan Boue, kishte dalė dhe i ishte drejtuar njė malėsori: Bjeri oui!...(Ujė!)
Pėrshkrimet e tij janė me vlera tė rralla pėr historinė shqiptare e atė tė Evropės Orientale, pasi ai pėrshkruan shtrirjen e vendbanimeve shqiptare, temperamentin e shqiptarėve tė veriut e jugut, etnografinė, zakonet, historinė, besimet fetare e toponimet e ndryshme. Boué i admiron shqiptarėt: “Kudo ndesha njerėz tė gjindshėm e humanė, - shkruan ai. - Kryetari i njė familjeje “schipetare”, kur mė pa tė strukur nėn njė pemė, qullur nė shi erdhi dhe mė ndihmoi menjėherė”. Boué i pėrshkruan me besnikėri udhėtimet e tij nė trojet e shqiptarėve. Atė kohė ata zbrisnin pėrgjatė Drinit, duke vėshtruar lumin nė hyrje tė Shkodrės, qė ishte fryrė e qe plot ujė, kėrcėnonte tė pėrmbyste qytetin. “Qė larg dukej kėshtjella e bardhė e Rozafės. Aty ku derdhej Drini ishte krijuar njė e ngritur si njė ishull dhe ca njerėz me kostume kombėtare po hapnin njė gropė tė madhe pėr tė ngritur njė mulli pėr pashain e Shkodrės. Meqenėse nuk e njihnim kėtė qytet, ne ndaluam nė postėn e parė qė pamė nė hyrje tė qytetit, ku qenė nja gjashtėdhjetė kuaj. Por menjėherė u shfaq njė italian qė na vizitoi dhe na rekomandoi tė shkonim nė hotel ‘Pezina’, qė e mbante zonja Pezina, njė dalmate bashkė me tė birin e saj. Aty strehoheshin shumė kapitenė qė vinin nga Venecia e Trieste...”
Sipas librit tė tij “Pėrmbledhje udhėtimesh”, itinerari i tij i parė ėshtė nga Beogradi nė Selanik, pėrmes Novipazarit, Pejės, Prishtinės e Shkupit. Udhėtimi i dytė ėshtė nga Egri - Polanka, nė Durrės pėrmes Shkupit, Manastirit e Elbasanit, itinerari i tretė niset nga Kostandinopoja pėr nė Shkodėr, rrugė qė pėrshkon qytetet Banja, Shkup, Prizren, e Mirditė. Ndėrsa udhėtimi i tij i fundit ėshtė ai nga Kostandinopoja (Stambolli) pėr nė Prizren pėrmes qyteteve Radomirė, Vranja, Gilan e Prishtinė. Nė Dibėr, ai nuk harron tė shėnojė nė shqip nė bllokun e tij “Dibre sipre, Dibre post” dhe tė pėrshkruajė rrėnojat e Sfetigradit tė shenjtė apo “Katėr hanet e Kukėsit”, ku pėr fjalėn Kukės, ai thotė se ėshtė njė fjalė prejardhje tipike shqiptare. Nė lumin e Shkumbinit, i shoqėruar nga fshatarėt, Boué kapėrcen urėn e vjetėr tė Haxhi Beqarit apo mė tutje urėn e Zaranikės. Pastaj zbret nė Berat, i ngjitet Vjosės, pėrshkon Kėlcyrėn e Tepelenėn, mbėrrin nė Pėrmet pėr tė zbritur sė fundi drejt Janinės. Rrugės shoqėruesin e tij e zėnė ethet e tifos, kėshtu ai detyrohet tė udhėtojė i vetėm pėr tė mbėrritur nė moēalet e Janinės. Pėr Durrėsin ai shkruan se “Durrahiumi i lashtė ėshtė rezidenca e vjetėr e njė princi tė krishterė”, ndėrsa pėr Krujėn, ai pėrmend shprehjen e turqve “Akschehissar” qė do tė thotė “kėshtjella e bardhė”. Njė nga udhėtimet interesante tė tij ėshtė udhėtimi nėpėr Mirditė, nė kėtė zonė nė atė kohė me status special dhe ku njerėzit ishin tė lirė nga administrata turke. Atė kohė Mirdita mbahej si njė krahinė e pashkelur dhe gati mitike, ku vėshtirė tė depėrtoje. “Njerėzit kudo ishin tė armatosur dhe thuhej se kishte shumė hajdutė”.
“Shqiptarėt apo albanezėt, vlerėsohen nga njerėzit e statistikave nė njė popullsi prej 1 milion e gjashtėqind mijė, shifėr qė duhet tė jetė mė e vogėl se sa ē’janė ata nė realitet, kur mendon qė shtrihen nga Epiri e deri atje ku pėrzihen me serbėt, nė rrafshinėn midis Prizrenit e Pejės, midis Vranjės e Mitrovicės, ndėrsa me emrin arnautė ata janė nė burimet e Lepenicit, rrethinat e Cerna-Riekės e matanė. Nga ana tjetėr, ata pėrzihen me boshnjakėt nė malet midis Shqipėrisė e Bosnjės deri nė pllajat e Novi-Pazarit”. Ai pėrshkruan gegėt dhe toskėt, flet pėr suljotėt ortodoksė dhe banorėt e shkėmbinjve tė Akrokeraunėve, pėr ēamėt dhe “kokėzbuluarit” e birit tė jugut, pėr kelmendasit apo kastratėt qė kėrkojnė njė prijės katolik. “Qė nga ikja e birit tė Skėnderbeut nė Itali, apo nga viti 1595, mirditasit njohin si zot tė tyre prijėsin e familjes Doda nga kulla e Oroshit. Ata mund tė nxjerrin dhjetė-dymbėdhjetė mijė burra tė armatosur”.
Duke folur pėr shqiptarėt qė i shihte ngado tė armatosur, Boué shkruan se ata ishin tė detyruar tė mbroheshin nga armiqtė e shumtė qė e kishin shkelur kėtė vend. “Ne shohim te shqiptarėt njerėz tė fuqishėm e pėr sa kohė do tė ekzistojė ligji i gjakut, dhe pėr sa kohė qė ata do tė jenė nėn njė sundim tė urryer, ata do tė mbeten tė armatosur”. Nė pyetjen qė bėn, nėse a janė autoktonė shqiptarėt, konkluzioni i tij ėshtė se po dhe se “rrėnjėt e tyre janė nė Iliri”. Ai pėrshkruan me hollėsi zonėn e Dukagjinit, Shoshajn e Shalė, pėrshkruan pikėtakimin e Drinit tė Bardhė dhe Drinit tė Zi, zbritjen e rrezikshme nė Fushė-Arrės. Udhėtimi i tij ėshtė i guximshėm, duke pasur parasysh dhe murtajėn qė kishte plasur nėpėr Ballkan dhe qė atė kohė bėnte kėrdinė. Nė veriun shqiptar e shoqėronin malėsorė me pushkė tė gjata. “Zakoni i detyron shqiptarėt qė t’i mirėpresin, t’i strehojnė udhėtarėt dhe t’i mbrojnė nėse ata sulmohen nga dikush”. Bota dhe jeta e haneve nėpėr malet shqiptare ėshtė tepėr interesante dhe e rrėmben Boué-n nė shkrimet e tij, pasi nė to ai gjen personazhe tė ēuditshme, drama, tragjedi, humor... Rrugės, nga Novipazar pėr nė Shkodėr, nė njė qafė mali, ata mėsojnė se njė vrasje para 50 vjetėsh tashmė kishte nxitur hakmarrjen e dy familjeve shqiptare. “Njė skenė homerike”, - do tė shkruajė ai mė pas nė librat e tij. Rruga i ēon dhe nė Rugovė, njė fshat me 1200 shqiptarė myslimanė nga fisi i Kelmendit, qė, siē shkruan ai, nuk kishte shumė kohė qė ata kishin qenė katolikė. Nė Gjakovė, pėr tė cilėn ai shkruan se emri i kėtij qyteti vjen nga fjala shqipe “gjak”, ai takon priftin serb Jorisēiē, i cili i dėshmon se Gjakova pėrbėhet nga katėr mijė shtėpi shqiptarėsh myslimanė e katolikė romanė, si dhe njėqind shtėpi serbėsh e grekėsh. Hanet nga Prizreni nė Shkodėr nuk mbanin as verė e as raki dhe Boue detyrohet tė marrė rezerva pėr rrugėn e gjatė qė do tė pėrshkonte. Nė njė han, bashkė me shoqėruesin e tij, ai donte tė miqėsohej me shqiptarėt, por prezenca e shoqėruesit turk i bėnte malėsorėt tė qėndronin disi larg dhe nė mėnyrė armiqėsore. “Nė mbrėmje erdhėn shqiptarėt. Sollėn raki dhe filluan tė pinė. Njė nga shqiptarėt, qė kishte pirė, filloi ta shante tartarin tim me fjalėt mė tė pista e tė rėnda, duke ja sharė me ē’tė mundte sulltanin e tij, por tartari ishte dehur aq shumė sa qė s’merrte vesh se ē’bėhej, se ndryshe atė natė do tė derdhej gjaku. “Tė nesėrmen, duke u larguar nga hani, dhe duke ju ngjitur atyre vargmaleve tė pambarimtė, ata u ulėn tė pushonin diku, tė vdekur nga lodhja. Njė malėsor qė i sheh ashtu tė dėrmuar, u ofron portokaj. Boué nuk harron ta pėrshkruajė kėtė bujari e dashamirėsi shqiptare. “Shqiptarėt janė njė popull i bukur dhe ndėr mė tė vjetrit e Evropės”, - shkruan ai. Ngado qė do tė shkonte ai do tė pikėtakonte ata shqiptarė, qė tė revoltuar kėrkonin identitetin e kombit tė tyre tė shtypur nėn perandorinė otomane dhe nė luftė me fqinjėt. Ai kishte ndjerė te ta atė urrejtje qė ekzistonte mes tyre dhe serbėve. Nė studimin e tij “Serbėt dhe kroatėt”, ai i kėshillon serbėt qė ta lėnė mėnjanė urrejtjen e tyre pėr shqiptarėt dhe u propozon atyre qė tė afrohen me shqiptarėt, kundėrshtarėt e tyre shekullorė. Ai madje sugjeron qė nė Beograd tė ngrihet njė Institut Arsimor pėr shqiptarėt, ku tė studionin tė rinj shqiptarė e ku tė kultivohej gjuha shqipe. Boué flet pėr martesat shqiptaro-serbe qė ekzistonin nė atė kohė dhe qė nė njė tė ardhme mund ta ndalonin atė ēmenduri tė tė dy popujve qė pengonte emancipimin e tyre.
Boué, qė pėrjetonte perėndimin e Perandorisė otomane, e kuptonte qė pas Greqisė dhe popujve tė tjerė tė Ballkanit, edhe Shqipėria do tė kėrkonte shkėputjen dhe lirinė e saj. Nė kėtė kuadėr, ai e mendonte Shqipėrinė e ardhshme tė ndarė nė disa krahina tė mėdha si: Shqipėria e Mesme, me qendėr Elbasanin, Shqipėria Qendrore dhe e Jugut, me qendėr Janinėn dhe Shqipėria e Veriut, me qendėr Shkodrėn, duke pėrfshirė kėtu edhe Fushė-Kosovėn e Metohinė. Por me vite, Boué e kuptoi se ardhmėria e njė Shqipėrie tė tillė ishte utopike, pėr faktin se shtetet e Mėdha tė Evropės dhe Rusia i kishin pėrcaktuar kėtij kombi njė fat e ardhmėri tjetėr, duke i tregtuar territoret shqiptare pėr interesat e influencave e diplomacisė sė tyre. Pas udhėtimit tė tij tė fundit, mė 1838-ėn, Boué nuk e shkeli mė Shqipėrinė. Albanologu Hahn, qė do tė merrej gjerėsisht me kulturėn dhe historinė e shqiptarėve, do t’ju referohej gjithashtu librave tė Boué-s. Madje, mė 1850-ėn, kur ai ndėrmerr udhėtimin e famshėm nga Janina nė Shkodėr, ai do tė pėsojė tė njėjtėn aventurė tė rrezikshme si dhe Boué: dy muaj i dergjur nė shtrat nga ethet, nė njė hotel tė Shkodrės.
Shkencat e gjeografisė, historisė, gjeologjisė, fizikės, etj., ishin pėr Boué-n pasionet e tij mė tė mėdha. Si gjeolog, ai u bėn njė pėrshkrim tė hollėsishėm shtresave gjeologjike tė nėntokės shqiptare. Nė librin e tij “Esquisse géologique de la Turquie d’Europe”, e botuar mė 1840, ai flet pėr pellgun e pasur tė Kosovės, mineralet e veriut shqiptar, ujėrat minerale, mineralet e pasura, baoksitet, tėrmetet, etj.

“Haute Albanie”- Shqipėria e Epėrme

Pėr gjashtė vjet me radhė, nga vitit 1893 deri mė 1899, August Degrand kishte qenė konsulli francez nė Shkodėr dhe nėpėr vite, nė udhėtimet e tij nė veriun shqiptar, ai kishte shėnuar ngjarje, fakte, biseda e ndodhi tė ēuditshme, qė mė pas do t’i botonte nė librin e tij “Souvenirs de la Haute Albanie”, te botuesi parizian H. Welter mė 1901-shin, duke i shoqėruar me njė seri tė jashtėzakonshme fotografish, tė cilat kanė fiksuar portrete, peizazhe, ambiente dhe arkitekturė tė jetės shqiptare. Duke lexuar atė libėr kupton pasionin e kėtij konsulli pėr tė deshifruar jetėn dhe historinė shqiptare. Mbresa tė veēanta i kanė lėnė udhėtimet e tij nė Drisht e Koman. Degrand ishte erudit dhe njė studiues qė kėrkonte tė rrėmonte nė kulturėn e vjetėr shqiptare, madje dhe atė antike. Nė Koman, nė mjaft nga varret e vjetra dhe pikėrisht ilire, ai mbledh njė seri objektesh, tė cilat mė pas do t’ia dhurojė muzeut mesjetar tė Saint-Germain. Madje, habitet me pėrngjasimet e kostumeve tė grave malėsore me vizatimet e vazove antike tė kohės pellazgjike. Njė vazhdimėsi kulturash… Njė pikėtakim i befasishėm i tij ėshtė me kėshtjellėn e Drishtit, qė, siē thotė ai, ėshtė i ndėrtuar nga Helena franceze, mbretėreshė serbe dhe bijė e Badouin II, perandorit tė fundit latin tė Kostandinopojės, e cila kishte ndėrtuar njėkohėsisht dhe kėshtjellėn e Shirgjit. Kur i ngjitet kėshtjellės sė Lezhės, pamja qė i ofrohet para syve e impresionon me imazhet e Krujės, bregut shqiptar tė Adriatikut dhe tutje siluetat e Durrachiumit tė lashtė. “Pikėrisht kėtu ka vdekur Konstandin Duka, duke luftuar me trupat e Robert Guiscard”- shkruan ai, pa harruar tė pėrmendė tėrmetet e mėdha qė shembėn tempujt e hatashėm tė tij, apo historinė e Hygut tė Madh qė u mbyt me anije nė brigjet e kėtij qyteti. Por pėrshtypje akoma mė tė mėdha do tė ketė ai, duke ngjitur me kuaj dhe herė me kėmbė vargmalet shqiptare tė veriut qė jetonin midis varfėrisė, lirisė, fisnikėrisė proverbiale dhe gjakmarrjes. Njė ditė, nė hyrje tė katedrales sė Shkodrės, ai kishte parė njė malėsor tė qėlluar pėr vdekje nga gjaksi i tij, i zbritur nga Plani pėr tė marrė hak. “Mora gjakun qė mė detyrohej!”- kishte thėnė krenar malėsori i ri dhe kishte ēarė ngadalė mes turmės, pa mundur qė tė ndalet nga ndokush. Duke shkuar te mirditorėt, qė nė shekuj kishin pasur mbėshtetjen e Francės, ai pėrshkruan ritet dhe zakonet e kėsaj zone tė ashpėr katolike. “Burri duhet tė vdesė gjatė njė luftimi, - shkruan ai nė faqet e atij libri. - Ai qė vritet duke luftuar apo nga gjakmarrja ėshtė i sigurt se do tė ngjitet nė qiell”. Dhe mė tutje do tė shtojė: “Shprehja ‘ti do tė vdesėsh pa zbrazur koburet e tua’, ėshtė njė fyerje e madhe pėr njė malėsor”.
(Vijon nesėr)

Opinionet nuk shprehin domosdoshmėrisht politikėn redaksionale tė gazetės

Tirana-Observer.